ناوه‌ڕۆك
عەلی حەریری
عەلی حەریری یەکێکە لە شاعیرە کلاسیکییەکانی کورد ناوی (عەلی)ـیە، و ناوی گوندەکەی (حەریر)ـە. (حەریر) گوندێکە لە ناحییەی (شەمزدینایە) و دەکەوێتە دەڤەری (هەکاری)ـەوە.
ناو و دەنگی بە ئاوازێکی خۆش و دڵخۆشکەر لە کوردستاندا بەناوبانگ بووە. عەلی حەریری خوێندکاری هەکاری بووە، زانا و ڕۆشنبیر بووە، مێژوونووسی کورد (شەرفەخانی بەدلیسی) لە پەرتووکی (شەرەفنامە)ـدا خوێندکاری هەکاری بە خوێندکاری کورد ناساندووە، باسی جوامێری و زیرەکی ئەوانی کردووە. هەروەها شاعیری بەناوبانگی کورد (حاجی قادری کۆیی) گەورەیی و شاعیرایەتی عەلی حەریری دەردەخات، چونکە کاتێک باسی شاعیران دەکرێ، ناوی عەلی حەریری بە جۆرێکی تر دێت و حاجی قادری کۆیی دەڵێت:
ئەوی جامی گوتوویەتی ئەمەیە
لەو قسە و مەدحە مەقسەد ئەمەیە
پیرە مەردێ بدیدە ئەم ز جەزیر
نیک مەردێ بدیدە ئەم ز حەزیز
حاجی کە دەڵێت (جامی) مەبەستی عەلی حەریریە و دەڵێ: پیرەمێردێکم دی خەڵکی جەزیریە، پیاوێکی چاکم دی خەڵکی حەریریە. زۆربەی سەرچاوەکان لە ئەدەبیاتی کوردی وا لێک دەدەنەوە کە مەبەستی (مەلا جەزیری) و (عەلی حەریری)ـیە.
لە دایک بوون و مردنی عەلی حەریری تا ئێستا ڕوون و ئاشکرا نییە هەر سەرچاوەو بە شاعیری سەدەیەکی دادەنێت. بەڵام دیار و ئاشکرایە، کە عەلی حەریری پێش ئەحمەدی خانی ژیاوە چونکە خانی لە کتێبی (مەم و زین)ـیندا ناوی عەلی حەریری بە (مردویی) دێنێت و دەڵێت:
من دی عەلەما کەلامێ مەوزوون
عالی بکرا ل بانێ گەردوون
بیناڤە ڕوحا مەڵی جزیری
پێ حەی بکرا عەلی حەریری
کەیفەک وە بدا فەقێ تەیران
حەتا ب ئەبەد بمایە حەیران
واتە: ( من ئاڵایی شعری کوردی لە هەر چوار قەراخی جیهانێ بەرزەکەم، گیانی مەلای جەزیری زیندوو و نەمرە، عەلی حەریری بە گیان دەخەم، بە زیندوو کردنەوەی جزیری و رۆح خستانە بەری عەلی حەریری بەڕادەیەک تا فەقێ تەیران دڵگەش و بەختەوەر دەکەم تاکو هەتا هەتایە ئەو دڵگەش و شادمان دەکەم).
سەدەی ژیانی عەلی حەریری بە دروستی و ڕوونی ئاشکرا نییە، تا ئێستا نەزاندراوە بە تەواوی. تەنها شت لە بەردەستماندایە ئەم دێرە شعرەیە (پی مەی بکرا عەلی حەریری)ـی خانییە و ناوی جزیری هێناوە.
جزیری لە ساڵی ٩٥٧ کۆچی لە دایکبووە و لە ساڵی ١٠٥٠ کۆچی دواییکردووە.
عەلی حەریری لە سەرچاوەیەکی کوردیدا لە نزیکی سەدەی شازدە و سەرەتای سەدەی حەڤدەی زایینی ژیاوە. هەندێک دەڵێن خەڵکی (حەریرە-دێی حەریر)ـە لە نزیک هەولێرە، ئەگەر خەڵکی (دێی حەریر) بێت ئەوا بەڵگەیەکی تازە بۆ مێژووی ئەدەبی کوردی دەداتە دەست و ئەو ئەدەبییاتی کرمانجی ژووروەدا لەو سەردەمەدا ڕەنگێکی بە (بۆتان)ـدا و گەشەی کردووە و تا گەشتووەتە ناوچەی سۆران و ئەگەر میرنشینی بۆتان تێکنەچووبایە ئەوا ئەو دیالێکتەی ئەوسا بڵاودەبووە و هەموو کورد پێی بنوسیایە و فێر بووایە.
ئەو ناوچەو کۆمەڵگای عەلی حەریری تێیدا ژیاوە وەکو هەموو کۆمەڵگا و سەردەمەکانی تری کورد لایەنی ئابووری و ئاوەدانکردنەوە پێشکەوتووبووە و لە ژێر کاریگەری ئاینی موسڵماندا بووە. عەلی حەریری هۆنراوەی بە دیالێکتی کرمانجی ژووروو هۆنیوە، تا ئێستا چەند هۆنراوەیەک زیاتر هیچمان بە دەست نەگەشتووە. عەلی حەریری شاعیرێک بووە سەر بە قوتابخانەی مەلای جزیری بووە، پەیوەندی بە ناوەڕۆک و رووخساری لە ئەدبی کلاسیکیدا هەبووە.
نموونەیەكی شیعرەكانی
١. دیسان ژنۆ عەشقا بەری، پڕ ئەندە روونم ئا تەشە
زولفا موزەیین ئەنبەری، دەعوا دگەل خاڵا رەشە
٢. خاڵال دێمی دل ڕەڤا، سەد ڕوح و جانم بن فیدا
سووتم گەلۆ چوم تێ نەما، تەرکم کردن عەقل و هوەشە
٣. عەقل و هۆشم بوونە ئەسیر، دنیا کو گەهگەهــ تێتە بیر
دێم شوبهەتا بەدرا مونیر، زولفا ژ وەردێ بێن خوەشە
٤. وەردان ژ نیڤ زولفا دەرین، شوعلا نەفەشی تێ وەرین
باڵا و قەددا عەرعەرین، هەڕیان ل سەر مارێ رەشە
٥. دیسانێ حەی تێت و دچێت، ئیحیایی ئەمواتان نەبیت
وەجهان مودام نوور ژێ تەچێت، دێم شوبهەتی شەمعا گەشە
٦. شەمعا شەبستانان ئەوە، وەردا گولستانان ئەوە
سڕی تەبستانان ئەوە، شۆخا (حەریری) دڵ گەشە
٧. عەجیب لەتیف و جندییە، ئەزمان نەزان و (ڕۆمی)ـیە
تاگە‌هـ ژ عەشقبازان نییە، مەست و خومار و سەر خوەشە
٨. سەرخۆشێ جاما شەربەتێ، دێم شوبهی شەمعا زولمەتێ
حوریا دباغێ جەننەتێ، سەردارێ چەندین مەهوەشە
٩. مەهوەش کو وەستان سەف ب سەف، ئەو هاتە دەر میری دکەف
وان گۆت (عەلی)ـیۆ لاتەخەف، مە ب مردنێ قەوی خوەشە
واتاکەی
١. دیسان سەر لە نوێ عەشقەکەی پێشوو سەری هەڵدایەوە و پڕ دەروونی کرد لە ئاگر. ئەو زوڵفەی بە عەنبەری بۆن خۆش ڕازاوەتەوە، شەر لەگەڵ خاڵی ڕەشی دەم و چاوی یار دەکات.
٢. ئەو خاڵەی وا بە دەسم و چاوییەوە دڵمی رفاند، با سەد ڕۆح و گیانم فیدای بێت، ئای خەڵکینە ئەو منی سوتاند و هیچم تێدا نەما و عەقڵ و هۆشی منیان بەجێ هێشت.
٣. عەقڵ و هۆشی من بوون بە یەخسیری ئەو خاڵە ڕەشە و جاروبار کە دنیای دێتەوە بیر دەبینێ دەم و چاو لە مانگی یەک شەوەی ڕووناک دەچێت و زوڵفیشی لە گوڵی بۆن خۆشی.
٤. گوڵ لە ناو زۆڵفان دەڕوێن، شوعلەی وەنەوشەیان بە سەردا وەریوە، باڵا و قەد وەک عەرعەرن و ماری ڕەشیان لە سەر ڕواوە. ماری ڕەش (واتە زوڵف).
٥. دیسان ئەو مارە ڕەشە دێت و دەچێت، مردووان زیندوو دەکاتەوە (واتە ئەو زوڵفە مردوو زیندوو دەکاتەوە). دەم و چاو وەک مەی بەردەوام ڕووناکی لێ هەڵدەستێت و دەم و چاو وەک مۆمی گەشە.
٦. ئەو دەم چاوەیە مۆمی شەوە زەنگ، هەر ئەو گوڵی گوڵزاران، ئەوە نهێنی گەرمی دڵ، شۆخێکی دڵگەشی خەڵکی حەریرە یا شۆخی دڵگەشی عەلی حەریرییە.
٧. زۆر سەیر و جوان قەشەنگە، زمانێ کوردی نازانێت چونکە ڕۆمییە واتە تورکییە، ئاگای لە عاشقان نییە، چونکە هەمیشە مەست و خومار و سەرخۆشە.
٨. بە جامی شەربەت سەرخۆشە، دەم و چاوی وەک مۆمێک وایە لە تاریکیدا، لە با‌غی بەهەشتدا حۆرییە، سەردار و گەورەیی پۆلی جوان و نازدارانە.
٩. نازداران پۆل بە پۆل ڕاوەستان و ڕیزبوون، ئەو نازدارەش هات و شیری میسری بە دەستەوە بوو، ئەوان وتیان (عەلی) مەترسە، ئێمە بە مردن زۆر دڵمان خۆشە.
